نویسنده: رضا مرادی غیاث آبادی



 
اکنون بسیاری از نام های کهن هم خانواده با ایران و فارس که دارای مفهوم هایی نامشخص و غنوده در غبار تاریخ هستند، جز در مطالعات تاریخی و زبانی کاربرد ندارند. اما امروز حتی در بکارگیری نام های متداول ایران و فارس نیز آشفتگی های فراوانی دیده می شود که ناشی از بی توجهی به مفهوم ها و مصداق های گوناگون این دو واژه است. تعریف ها و مصداق های فعلی و معلوم هر یک از دو نام ایران و فارس در خلاصه ترین حالات ممکن عبارتند از دو حالت اصلی و ثانوی:

ایران

1ــ ایران به عنوان یک حوزه ی تمدنی

ایران در این تعریف اصلی، نامی است برای یک پهنه ی جغرافیایی انسانی با هویت فرهنگی و پیشینه ی تاریخی تا اندازه ای مشترک و با مرزهای فرهنگی نه چندان آشکار. این تعریف، شامل کشورهای امروزی ایران، افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، جنوب قزاقستان، غرب قرغیزستان، غرب استان سین کیانگ (سنجان) چین، غرب کشمیر، غرب پاکستان، شبه جزیره مُسَندَم و برخی نواحی در جنوب خلیج فارس، شرق بین النهرین (عراق امروزی)، شرق آناتولی (ترکیه امروزی) و سراسر اِران و قفقاز (ارمنستان، داغستان، اوستیا، گرجستان و جمهوری آذربایجان) می شود. بدیهی است که هویت فرهنگی ــ تاریخی مشترک بگونه ای یکسان و برابر در این حوزه توزیع نشده و هیچ مرز و محدوده مشخصی برای آن نمی توان تعریف نمود. همچنین این تعریف، ارتباطی با مفهوم سیاسی نوین ایران ندارد و ناقض حضورِ فرهنگ ما و تمدن های گوناگون و پُرشمار دیگر در این منطقه وسیع نیست.
نام ایران در این تعریف ــ با عطف به گذشته ــ برای کشورها و حکومت های قدیمی و مردمان تابعه که گستره آنها تقریباً با حوزه تمدنی ایران مطابقت داشته است، نیز بکار می رود؛ خواه آنان کشور خود را ایران می نامیده اند (همچون ساسانیان) و یا نمی نامیده اند (همچون هخامنشیان).
نام ایران در حالت های انتسابی ای همچون زبان های ایرانی، ادیان ایرانی، فرهنگ ایرانی، تمدن ایرانی، هنر ایرانی و مشابه های آن، دلالت بر همین مفهوم از ایران می کند.
معادل غربی نام ایران با چنین تعریفی persia است که همانند معادل غربی تعریف اصلی نام فارس است.

2ــ ایران به عنوان یک کشورِ امروزی

ایران در این تعریف ثانوی، نامی است برای یک هویت سیاسی جدید و کشوری امروزی با مرزها و مشخصات معین و تعریف شده. معادل غربی نام ایران با چنین تعریفی Iran است.

3ــ آریانا به عنوان نام تاریخی یک کشور و ناحیه باستانی

از آنجا که واژه ایران، شکل تطور و تکامل یافته ی واژه ی آریا و دیگر واژگان هم خانواده آن است، امروزه جز در مطالعات زبان شناختی و تاریخی، دلیل چندانی برای بکارگیری آن وجود ندارد و معنای خاص دیگری از آن افاده نمی گردد (چنانکه فردوسی نیز در شاهنامه واژه های «آریا» و «آریایی» را بکار نبرده است). یکی از استثناها در این مورد، نام آریا/آریانا است که می توان آنرا با عطف به گذشته برای کشور یا ناحیه باستانی هَری/اَری/آریا/آریانا در شمال غربی افغانستان امروزی بکار برد. معادل غربی این نام در پژوهش های تاریخی Ariana/Aryana است.

فارس

1ــ فارس به عنوان نامی دیگر برای حوزه تمدنی ایران

فارس در این تعریف اصلی، نامی است برابر با مفهوم اصلی و نخستین نام ایران، یعنی یک پهنه جغرافیایی انسانی با هویت فرهنگی و پیشینه تاریخی تا اندازه ای مشترک و با مرزهای فرهنگی نه چندان آشکار؛ و نیز برای کشورها و حکومت های قدیمی و مردمان تابعه که گستره آنها تقریباً با حوزه تمدنی ایران مطابقت داشته است. معادل غربی نام فارس با چنین تعریفی persia است که همانند معادل غربی تعریف اصلی نام ایران است.

2ــ فارس به عنوان یک ناحیه و استان

فارس در این تعریف ثانوی، نامی است برای ناحیه ای کهن و استانی جدید در جنوب کشور ایران. محدوده ناحیه کهنِ فارس با استان امروزی فارس الزاماً یکسان نیست. معادل غربی نام فارس با چنین تعریفی Fars است.
از آنجا که تعریف اصلی دو نام ایران و فارس فاقد جزئیات لازم است و بیشتر بر اساس یک خاطره ی تاریخیِ مشترک اما مبهم بکار می رود، کاربرد آنها و تعمیم آنها به زمان ها، مکان ها، موقعیت ها و پدیده های گوناگون نیاز به دقت و احتیاط بیشتری دارد تا میزان خطاهای بکار رفته در آن به حداقل ممکن برسد.
تعریف ها و مفاهیم دیگری برای نام های فارس و ایران (مانند فلات ایران) وجود دارد که در اینجا نیازی به بازگویی نیست.
منبع: مرادی غیاث آبادی، رضا؛ (1390) ایران چیست؟ طرح مسأله پیرامون نام‌های آریا، ایران و فارس، شیراز، نوید شیراز، چاپ نخست.